Dış borçlanmanın bir gelenek olduğu Osmanlı Devletinde 1875 yılına gelindiğinde geçen 21 yıllık sürede Avrupa mali piyasalarına 5.297.676.500 Fransız frangı tutarında borçlanılmış bunun net hasılatı yani ele geçen miktar 3.012.794.712 frank olmuştu…Ele geçen para üzerinden bir değerlendirme yapıldığında Osmanlı devleti ortalama olarak borcun yıllık % 10 u kadar bir geri ödeme yükümlülüğü altındaydı…1874-75 ve 1875-76 bütçelerine borç ödemeleri için konulan ödenek 9.437.590 (214.422.044 frank)ve 14.869.245 (337.829.246 frank). Yıllık borç ödemelerinin bütçe giderleri içindeki payı 9.437.590:25.134.580=% 37.5 ve 14.869 245:28.929.095=% 51.4dür…1875-76 mali yılında öngörülen bütçe açığı 28.929.095 gider 23.882.940, gelir 5.046.155 Osmanlı lirasıdır…Osmanlı devletinin borçlarını ödeyemez duruma düşmesi şu neden sonuç ilişkileri çerçevesinde değerlendirilmelidir…
-Osmanlı ekonomisi Tanzimat ile birlikte batı kapitalimin açık pazarı haine gelmiş, ticaret anlaşmaları ve kapitülasyon imtiyazlarının yıkıcı etkisi nedeniyle dış aleme kaynak transferi artmıştır…
-Ekonomik alt yapı değerlendirilmeden girişilen üst yapı reformları ve devletin yeni örgütlenme şekli kamu giderlerini arttırmıştır…
-Ticaret anlaşmalarına bağlı düşük oranlardaki ad valorem gümrük tarifeleri ticaret hacmının artmasına rağmen dış ticaret vergilerinde olması gerekli artışlar engellenmiştir…
-Batının mamul mallarının önemli bir müşterisi ve kendi ürettiği hammaddeleri de ucuza satan bir Pazar olan Osmanlı memleketleri gelişmiş bir ticaret ve sanayi ağı kuramaması nedeniyle iç gelirleri arttırıcı bir yapı oluşturamamıştır…
-Yapısı gittikçe bozulan ekonomi dış borca bağımlı olduğundan daha da kırılgan bir hale gelmiştir…
-Batı kapitalizminin dönemsel ekonomik ve mali krizleri Osmanlı ekonomisi üzerinde de olumsuz etki yaratmıştır…
-Devletin batı sınırlarında gittikçe küçülerek verimli toprakları kaybetmesi gelirleri azaltıcı etki doğurmuştur…
-Tanzimat döneminde gayri Müslim tebaadan haraç ve cizye alınması uygulanmasına son verilmesi de devlet gelirlerini azaltıcı etki doğurmuştur…
-Kırım savaşı ile noktalanan 19. Yüzyılın ilk yarısındaki yıpratma savaşları devlet maliyesi üzerinde çok olumsuz sonuçlar doğurmuştur…Bu duruma bir de savaş tazminatları ödendiğinde finansmanlarda büyük güçlükler yaşanmıştır…
- Bütçe gelirlerinin 2/3 nün aşar, ağnam gibi vergilerden oluşması ve bunlarında % 50 lere varan oranlarda ayni olarak tahsil edilmesi, harcama vergilerinin gelir arttırıcı etkisini frenlemiştir…
-Yolsuzluk, rüşvet ve israfın devlet gelirlerini kemiren bir unsur olması süreklilik kazanmış, kaçakçılık üretimim kayıt dışılığını attırarak devlet gelirlerini azaltmıştır…
-Osmanlı devleti üzerindeki emellerini DOĞU SORUNU adı altında uygulamaya koyan batı emperyalizminin Hrıstıyan tebaayı kışkırtarak ayaklanmaya sevketmesi, Kırım savaşı sonrasında askeri harcamaların bütçe harcamaları içinde borçlar yanında bir diğer önemli kalem olmasını sürekleştirmiştir…
-Tanzimat dönemi Osmanlı bütçeleri, savunma ve güvenlik harcamaları ve borç ödemelerinin ağırlığı altındadır…
-Alınan dış borçlar, bütçe açığının kapatılması personel giderleri ödemeleri , saray ve paşaların lüks harcamalarına tahsis gibi nedenlerle üretimi arttırıcı alanlara plase edilememiştir…
Dış borçların pek az kısmı verimli işlere ki bunların başlıcaları, demiryolları ve limanlar gibi bazı bayındırlık tesisleri , vilayetler reformu, Galatasaray mektebi, Şurayı devlet gibi bazı eğitim, mülkiye ve adliye kurumlarının oluşumudur…) yatırılmış büyük bir kısmı harp ve isyan giderlerine, bütçe açıklarına, saray inşası(Dolmabahçe sarayı) ve sultan gezileri(Abdülaziz’in tantanalı Paris gezisi), Sultan çocuklarının düğün masraflarına tahsis edilmiştir…Özetle alınan kredilerin 5/6 sı tüketim alanına ve çoğunlukla bütçe açıklarına ve saray masraflarına harcanmış, 1/6 sı da Rumeli- Anadolu Bağdat-Soma -Bandırma şimendiferleri,Konya ovası sulaması, rıhtım ve tersane gibi üretim işlerine yatırılmıştır…Batılı ve kapitalist devletlerle bir kıyaslama yapıldığında Osmanlı Devleti dış ve iç borçlanmadan olumsuz etkilenerek iflasa sürüklenen (Mısır Hidivliği ve birkaç küçük devlet istisna edildiğinde ) yegane devlettir…(Devam edeceğiz)
Faydalanılan eser…Türkiye’nin Mali İntiharı Mehmet Fatih Ekinci …Platın Yayınları…Haziran 2006…
