Hakikat, gerçek, gerçekleşmiş, doğru olan şeydir. Düşüncenin dış dünyadaki nesnelerle uygunluğunu ifade eder. Tasavvufta ise görünürün ardındaki örtülü ve gizli manayı ve ilahi sırları bilme ve aşina olmadır.
“Soyut fikirleri hiç bir zaman öncelikli görmeyen şark dünyasında anlamak ve temizlenmek için çırpınan bir müride çeşitli tasvirler, tarifler ve örneklerle mistik hakikat gösterilmeye çalışılır, ancak erişilecek menzil laftan değil yaşanması gerekenden geçer. Dokuzuncu asrın büyük Hint Hakimi Şankara’ya, Vaşkali adında bir mürit gelmiş demiş ki, Ey aziz bana Brahma’yı öğret! Şankara susmuş. Öteki beklemiş gene demiş, Ey aziz bana Brahma’yı öğret, Şankara sükût etmiş. Üçüncü defa, dördüncü defa Vaşkili yalvarmaya başlamış” Kurbanım olayım Ey Aziz bana Brahma”yı öğret! Şankara demiş ki deminden beri öğretip duruyorum, fakat sen anlamıyorsun, Buna gizli ilim derler, bunun dili yoktur. Akılla bu işler olmaz, Brahma ol da Brahmayı bil. Brahmayı yaşa.”
Eski çağlarda hikmet sahipleri olmadan kader yoluna çıkılmazdı. “Yunanistan’da Delfi Tapınağı ziyaret edilir gelecekten akıl sorulurdu. Hikmet sahibinin izinden gitmemek, onların dediğine itibar etmemek mümkün değildi. Hikmet sahipleri olan hâkimler, belli başlı iki manevi kutup tesis etmeye uğraşmışlardır. Birincisi ruhun sonsuzluğuna iman, ikincisi insanlar arasında düzenli bir dayanışmadır. İnsanın en zorlu iki düşmanı vardı, biri benliğin gücünden doğan egoizm, öteki ise ölüm korkusudur. Evvela insanın bütünden ayrı olmayacağını bilmek ve hayatın sonsuzluğuna inanmak gerekir.”
İnsanoğlu doğasının gereği olarak hem doğu hem batı dünyasında hakikati ve iç değerlerini aramak için çalışmıştır. Zamanla batı dünyası daha yoğun bir şekilde madde üzerinde kalmayı yeğlemiştir. Fakat madde ve mananın her zaman beraber yürümesi onu değerli kılmış ve yüceltmiştir.
